Nhiễm trùng tiết niệu (NTTN) có thể xảy ra ở tất cả các bộ phận trong hệ tiết niệu, có thể gặp ở trẻ em, thanh niên và người cao tuổi. Nhiễm trùng tiết niệu được chia làm 2 loại: NTTN cao (viêm thận bể thận, viêm niệu quản, ứ mủ thận, áp xe thận) và NTTN thấp (viêm bàng quang, viêm niệu đạo, viêm tuyến tiền liệt, viêm tinh hoàn). Ở phụ nữ, do cấu tạo giải phẫu, rất hay gặp viêm bàng quang trong khi đó, viêm tuyến tiền liệt, viêm tinh hoàn hay gặp ở nam giới. NTTN cao và bệnh lây truyền qua đường tình dục có thể gặp ở cả 2 giới.
Nhiễm trùng tiết niệu là gì?
Đó là tình trạng nhiễm trùng cấp hoặc mãn tính của các bộ phận trong hệ tiết niệu: Thận (nơi sản xuất ra nước tiểu), niệu quản (hai ống dẫn nước tiểu từ thận xuống bàng quang), bàng quang (nơi chứa nước tiểu), niệu đạo (ống dẫn nước tiểu từ dưới bàng quang ra ngoài qua lỗ tiểu). Ở nam giới còn có thêm tuyến tiền liệt (là 1 tuyến bọc quanh niệu đạo ở ngay dưới cổ bàng quang).
Do cấu tạo giải phẫu, phụ nữ rất hay bị nhiễm trùng tiết niệu. Trên thực tế, do niệu đạo ngắn, hơn nữa lỗ tiểu rất gần hậu môn và âm đạo nơi luôn có vi trùng. Những vi trùng này dễ dàng đi ngược dòng theo niệu đạo lên gây viêm bàng quang. Đơn giản là việc vệ sinh phụ nữ không đúng cách như lau ngược từ hậu môn ra phía trước hoặc vệ sinh tại chỗ không sạch cũng dễ gây viêm bàng quang.
Ngược lại, ở nam giới lai được bảo vệ tốt trước nguy cơ nhiễm trùng do khoảng cách và sự cách biệt từ hậu môn đến lỗ tiểu và độ dài của niệu đạo (niệu đạo nam giới dài 16 cm trong khi ở nữ giới chỉ là 2 cm). Nhiễm trùng tiết niệu ở nam giới thường thể hiện những bất thường của hệ tiết niệu mà thường gặp là do sỏi hoăc phì đại tuyến tiền liệt gây tắc dẫn đến ứ đọng nước tiểu trong bàng quang, niệu quản và thận.
Vi trùng thường gặp là loại vi trùng có nguồn gốc từ đường tiêu hoá (Entérobacteries):
– Eschrichia Coli gặp trong khoảng 80% các trường hợp.
– Proteus mirabilis là loại vi trùng dễ tạo ra sỏi.
– Enterobacter, Citrobacter…
Nguyên nhân, các yếu tố nguy cơ và cách dự phòng nhiễm trùng tiết niệu
Nước tiểu là môi trường rất thuận lợi cho sự sinh sôi phát triển của các loại vi trùng nói trên. Khi số lượng vi trùng trong nước tiểu đạt được số lượng cao sẽ gây nhiễm trùng tiết niệu. Cơ thể con người có một phản ứng tự nhiên chống lại NTTN một cách hiệu quả nhờ việc tăng bài tiết nước tiểu để làm loãng số lượng vi trùng và tăng khả năng đào thải nước tiểu kèm theo vi trùng. Do vậy, nguyên tắc vàng trong điều trị và ngăn ngừa NTTN là uống nhiều nước (> 2 l/ngày) và đi tiểu thường xuyên.
Ở phụ nữ
– Việc lau tại chỗ từ sau ra phía trước sau khi đi ngoài dễ gây nhiễm trùng tiết niệu do đã kéo vi trùng có trong phân từ hậu môn đến lỗ tiểu. Do vậy nên thay đổi thói quen và lau từ trước ra phía sau.
– Nên đi tiểu ngay sau khi giao hợp ( để đào thải ngay vi trùng vừa mới chui vào niệu đạo do động tác giao hợp gây ra)
– Tránh táo bón: sự ứ đọng phân lâu ngày trong trực tràng là nguồn cung cấp dồi dào vi trùng.
– Với những trường hợp viêm bàng quang tái phát ở phụ nữ (>3 lần /năm) phải được khám tại chỗ bộ phận sinh dục ngoài để phát hiện và phẫu thuật sử lý các nguyên nhân do bất thường giải phẫu (hẹp lỗ tiểu, túi thừa niệu đạo…). Tỷ lệ hẹp lỗ tiểu gây viêm bàng quang tái phát do luồng trào ngược nước tiểu từ niệu đạo lên bàng quang rất hay gặp và phẫu thuật tạo hình lỗ tiểu luôn đem lại kết quả tốt. (Xem bài viêm bàng quang tái phát ở phụ nữ).
Ở nam giới
– Trước 50 tuổi, NTTN thường gặp là viêm niệu đạo do quan hệ tình dục không an toàn.
– Ở đàn ông cao tuổi, nhiễm trùng tiết niệu thường gặp nhất liên quan đến bệnh phì đại tuyến tiền liệt gây chèn ép niệu đạo gây tắc dưới cổ bàng quang dẫn đến sự ứ đọng nước tiểu.
– Tất cả những nguyên nhân gây tắc, cản trở việc thoát nước tiểu đều là những yếu tố quan trọng gây NTTN: Sỏi, hẹp niệu quản, chèn ép đường tiết niệu, xơ cứng cổ bàng quang, phì đại tuyến tiền liệt, hẹp niệu đạo…
– Ngoài ra, những rối loạn điều hoà thần kinh bàng quang, những tình trạng nhiễm trùng của các cơ quan lân cận (phụ khoa, hậu môn trực tràng) cũng là nguyên nhân gây nhiễm trùng tiết niệu.
Ở trẻ em
Đứng trước tình trạng nhiễm trùng tiết niệu ở trẻ em thì việc làm đầu tiên là phải tìm ngay nguyên nhân hay gặp nhất là các dị dạng tiết niệu bẩm sinh và điều trị nguyên nhân đó: luồng trào ngược bàng quang – thận, thận niệu quản đôi, van niệu đạo sau…
Ở phụ nữ
– Việc lau tại chỗ từ sau ra phía trước sau khi đi ngoài dễ gây nhiễm trùng tiết niệu do đã kéo vi trùng có trong phân từ hậu môn đến lỗ tiểu. Do vậy nên thay đổi thói quen và lau từ trước ra phía sau.
– Nên đi tiểu ngay sau khi giao hợp ( để đào thải ngay vi trùng vừa mới chui vào niệu đạo do động tác giao hợp gây ra)
– Tránh táo bón: sự ứ đọng phân lâu ngày trong trực tràng là nguồn cung cấp dồi dào vi trùng.
– Với những trường hợp viêm bàng quang tái phát ở phụ nữ (>3 lần /năm) phải được khám tại chỗ bộ phận sinh dục ngoài để phát hiện và phẫu thuật sử lý các nguyên nhân do bất thường giải phẫu (hẹp lỗ tiểu, túi thừa niệu đạo…). Tỷ lệ hẹp lỗ tiểu gây viêm bàng quang tái phát do luồng trào ngược nước tiểu từ niệu đạo lên bàng quang rất hay gặp và phẫu thuật tạo hình lỗ tiểu luôn đem lại kết quả tốt. (Xem bài viêm bàng quang tái phát ở phụ nữ).
Ở nam giới
– Trước 50 tuổi, NTTN thường gặp là viêm niệu đạo do quan hệ tình dục không an toàn.
– Ở đàn ông cao tuổi, nhiễm trùng tiết niệu thường gặp nhất liên quan đến bệnh phì đại tuyến tiền liệt gây chèn ép niệu đạo gây tắc dưới cổ bàng quang dẫn đến sự ứ đọng nước tiểu.
– Tất cả những nguyên nhân gây tắc, cản trở việc thoát nước tiểu đều là những yếu tố quan trọng gây NTTN: Sỏi, hẹp niệu quản, chèn ép đường tiết niệu, xơ cứng cổ bàng quang, phì đại tuyến tiền liệt, hẹp niệu đạo…
– Ngoài ra, những rối loạn điều hoà thần kinh bàng quang, những tình trạng nhiễm trùng của các cơ quan lân cận (phụ khoa, hậu môn trực tràng) cũng là nguyên nhân gây nhiễm trùng tiết niệu.
Ở trẻ em
Đứng trước tình trạng nhiễm trùng tiết niệu ở trẻ em thì việc làm đầu tiên là phải tìm ngay nguyên nhân hay gặp nhất là các dị dạng tiết niệu bẩm sinh và điều trị nguyên nhân đó: luồng trào ngược bàng quang – thận, thận niệu quản đôi, van niệu đạo sau…
Triệu chứng của nhiễm trùng tiết niệu
Đôi khi, nhiễm trùng tiết niệu không có triệu chứng gì nhất là ở người cao tuổi, ngoài sốt đơn thuần. Xét nghiệm nước tiểu có nhiều bạch cầu và nitrit. Cấy nước tiểu giúp xác định loại vi trùng và kháng sinh đồ rất hữu dụng cho việc lựa chọn kháng sinh hiệu quả nhất.
Viêm bàng quang thể hiện với tiểu buốt và tiểu dắt, tiểu máu. Nước tiểu đục, hôi. Thường có đau vùng bụng dưới.
Viêm niệu đạo có biểu hiên như viêm bàng quang và có thể kèm theo có mủ chảy ra từ lỗ tiểu.
Viêm thận bể thậnlà 1 bệnh cảnh nhiễm trùng nặng nề với sốt cao 39-40 độ C, kèm theo rét run, toàn trạng suy sụp. Đau vùng thắt lưng. Khám vùng thận có phản ứng. Có thể kèm theo các dấu hiệu tiểu tiện bất thường như trong viêm bàng quang.
Viêm tuyến tiền liệt có các triệu chứng tiểu buốt, tiểu gấp, tiểu dắt nhưng mỗi lần đi tiểu chỉ với số lượng ít.Đồng thời bệnh nhân luôn có sốt cao, rét run, hội chứng cúm với đau mỏi cơ.nước tiểu có thể đục và thậm trí có mủ chảy qua niệu đạo. Đặc biệt là khi thăm trực tràng sẽ thấy tuyến tiền liệt rất đau. Có thể có cầu bàng quang.
Viêm bàng quang thể hiện với tiểu buốt và tiểu dắt, tiểu máu. Nước tiểu đục, hôi. Thường có đau vùng bụng dưới.
Viêm niệu đạo có biểu hiên như viêm bàng quang và có thể kèm theo có mủ chảy ra từ lỗ tiểu.
Viêm thận bể thậnlà 1 bệnh cảnh nhiễm trùng nặng nề với sốt cao 39-40 độ C, kèm theo rét run, toàn trạng suy sụp. Đau vùng thắt lưng. Khám vùng thận có phản ứng. Có thể kèm theo các dấu hiệu tiểu tiện bất thường như trong viêm bàng quang.
Viêm tuyến tiền liệt có các triệu chứng tiểu buốt, tiểu gấp, tiểu dắt nhưng mỗi lần đi tiểu chỉ với số lượng ít.Đồng thời bệnh nhân luôn có sốt cao, rét run, hội chứng cúm với đau mỏi cơ.nước tiểu có thể đục và thậm trí có mủ chảy qua niệu đạo. Đặc biệt là khi thăm trực tràng sẽ thấy tuyến tiền liệt rất đau. Có thể có cầu bàng quang.
Tiến triển của nhiễm trùng tiết niệu
NTTN có thể dẫn đến các diễn biến xấu.
NTTN thấp (viêm bàng quang, viêm niệu đạo) nếu điều trị muộn hoặc điều trị không hiệu quả sẽ diễn biến thành nhiễm trùng tiết niệu cao gây viêm thận bể thận.
Tất cả các NTTN có sốt (viêm thận bể thận, viêm tiền liệt tuyến) có thể dãn đến biến chứng nhiễm trùng máu (vi trùng xâm nhập vào máu) với nguy cơ sốc nhiễm trùng rất nguy hiểm đến tính mạng cần phải được hồi sức tích cực.
Nhiễm trùng có thể gây áp xe thận, huỷ hoại thận hoăc theo chiều hướng khác dẫn đến suy chức năng thận.
Viêm tiền liệt tuyến có thể gây biến chứng đặc hiệu là bí tiểu cấp tính hoặc viêm tinh hoàn.
Vói phụ nữ có thai, tất cả các dạng nhiễm trùng tiết niệu đều nguy hiểm cho mẹ và cả thai nhi với nguy cơ sảy thai hoặc đẻ non.
NTTN thấp (viêm bàng quang, viêm niệu đạo) nếu điều trị muộn hoặc điều trị không hiệu quả sẽ diễn biến thành nhiễm trùng tiết niệu cao gây viêm thận bể thận.
Tất cả các NTTN có sốt (viêm thận bể thận, viêm tiền liệt tuyến) có thể dãn đến biến chứng nhiễm trùng máu (vi trùng xâm nhập vào máu) với nguy cơ sốc nhiễm trùng rất nguy hiểm đến tính mạng cần phải được hồi sức tích cực.
Nhiễm trùng có thể gây áp xe thận, huỷ hoại thận hoăc theo chiều hướng khác dẫn đến suy chức năng thận.
Viêm tiền liệt tuyến có thể gây biến chứng đặc hiệu là bí tiểu cấp tính hoặc viêm tinh hoàn.
Vói phụ nữ có thai, tất cả các dạng nhiễm trùng tiết niệu đều nguy hiểm cho mẹ và cả thai nhi với nguy cơ sảy thai hoặc đẻ non.
Điều trị nhiễm trùng tiết niệu
Nguyên tắc cơ bản trong điều trị NTTN là: Kháng sinh + Uống nhiều nước + Sử lý yếu tố nguy cơ
– Với viêm bàng quang và viêm niệu đạo (loại nhiễm trùng tiết niệu thấp đơn thuần không tái phát)
Có thể điều trị kháng sinh (dòng Pénicillines: Amoxicilline, Ampicilline, Augmentin…hoặc Quinolones: Noroxine, Enoxor, Ciprobay…) ngắn ngày ( 3 ngày).
Hoặc điều trị đơn liều uống 1 lần duy nhất ( Monoflocet, Negram forte, Uniflor…). Liều duy nhất này có hiệu quả trong đa số các loài vi trùng gây viêm bàng quang cấp tính.
– Với viêm thận bể thận cấp tính hoặc viêm bàng quang cấp tính phải dùng kháng sinh theo kháng sinh đồ kéo dài trong 2 -3 tuần.
Nếu sốt cao, toàn trẠng suy sụp hoăc có biến chứng (nhiễm trùng máu, áp xe thận) thí bắt buộc phải nằm viện và điều trị tích cực. Khi đó phải dùng 2 loại kháng sinh phối hợp đường tĩnh mạch.
– Với viêm thận bể thận do bít tắc (thường là sỏi) cần được can thiệp ngoại khoa dẫn lưu cấp cứu để cứu thận. Tốt nhất là dẫn lưu theo đường tự nhiên bằn ống thông JJ.
– Với viêm bàng quang và viêm niệu đạo (loại nhiễm trùng tiết niệu thấp đơn thuần không tái phát)
Có thể điều trị kháng sinh (dòng Pénicillines: Amoxicilline, Ampicilline, Augmentin…hoặc Quinolones: Noroxine, Enoxor, Ciprobay…) ngắn ngày ( 3 ngày).
Hoặc điều trị đơn liều uống 1 lần duy nhất ( Monoflocet, Negram forte, Uniflor…). Liều duy nhất này có hiệu quả trong đa số các loài vi trùng gây viêm bàng quang cấp tính.
– Với viêm thận bể thận cấp tính hoặc viêm bàng quang cấp tính phải dùng kháng sinh theo kháng sinh đồ kéo dài trong 2 -3 tuần.
Nếu sốt cao, toàn trẠng suy sụp hoăc có biến chứng (nhiễm trùng máu, áp xe thận) thí bắt buộc phải nằm viện và điều trị tích cực. Khi đó phải dùng 2 loại kháng sinh phối hợp đường tĩnh mạch.
– Với viêm thận bể thận do bít tắc (thường là sỏi) cần được can thiệp ngoại khoa dẫn lưu cấp cứu để cứu thận. Tốt nhất là dẫn lưu theo đường tự nhiên bằn ống thông JJ.
Bác sĩ Lê Sĩ Trung chuyên điều trị các bệnh tiết niệu:
Chữa bệnh sỏi thận
Thoát vị bẹn ở trẻ em
Nội soi sỏi thận
Điều trị cơn đau quặn thận
Điều trị hẹp bao quy đầu ở trẻ em
Điều trị bệnh tiền liệt tuyến
Nội soi sỏi niệu quản
Són tiểu ở phụ nữ
